Η ταινία για τη ζωή του Ιωάννη Καποδίστρια δεν αφορά μόνο την Ιστορία. Αφορά το παρόν. Αφορά τον τρόπο με τον οποίο το ελληνικό κράτος αντιλαμβάνεται μέχρι σήμερα τον πολίτη: όχι ως συνομιλητή, αλλά ως αντικείμενο καθοδήγησης.
Ο Καποδίστριας υπήρξε αναμφίβολα ενάρετος, ανιδιοτελής και βαθιά αφοσιωμένος στο όραμά του για ένα οργανωμένο, ευρωπαϊκό κράτος. Όμως ταυτόχρονα πίστευε ακράδαντα ότι ήξερε καλύτερα από τους ίδιους τους Έλληνες τι έπρεπε να γίνουν. Αυτή η πεποίθηση — όσο καλοπροαίρετη κι αν ήταν — έχει όνομα: αλαζονεία. Όχι η αλαζονεία της ιδιοτέλειας, αλλά η αλαζονεία του φωτισμένου σωτήρα.
Η λογική αυτή δεν έβλεπε τις πραγματικές ανάγκες μιας κοινωνίας που μόλις είχε βγει από πόλεμο, φτώχεια και διάλυση. Έβλεπε ένα κράτος που έπρεπε να «διορθωθεί» να πειθαρχήσει να προσαρμοστεί σε ξένα πρότυπα, χωρίς ουσιαστική συναίνεση. Όταν όμως η αρετή δεν συνοδεύεται από διάλογο, μετατρέπεται σε εξουσία και όταν η εξουσία επιβάλλεται «για το καλό σου», παύει να είναι δημοκρατική.
Αυτό ακριβώς το αποτύπωμα επιβιώνει μέχρι σήμερα στο ελληνικό δημόσιο. Ένα κράτος πατερναλιστικό, που συχνά πιστεύει ότι γνωρίζει καλύτερα από τον ίδιο τον άνθρωπο τι είναι καλό για εκείνον. Που σχεδιάζει πολιτικές, ρυθμίσεις και διαδρομές ζωής χωρίς να ρωτά, χωρίς να συνδιαμορφώνει, χωρίς να αποδέχεται ότι ο άλλος μπορεί να έχει διαφορετικό ορισμό του καλού. Δεν το ενδιαφέρει αν ο πολίτης θεωρεί κάτι άλλο καλύτερο για τον εαυτό του. Το ενδιαφέρει να τον φέρει «εκεί που πρέπει».
Απέναντι σε αυτή τη λογική, από τότε μέχρι σήμερα, στέκεται μια άλλη στάση ζωής: άνθρωποι που διεκδικούν το δικαίωμα να επιλέγουν μόνοι τους — ακόμη και να κάνουν λάθος με τα δικά τους κριτήρια. Όχι επειδή απορρίπτουν την οργάνωση ή την πρόοδο, αλλά επειδή η ελευθερία επιλογής προηγείται κάθε “ορθής” λύσης. Αυτή η στάση δεν είναι αναρχία. Είναι αυτοδιάθεση.
Έτσι, από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα, συνυπάρχουν δύο παράλληλα αποτυπώματα στην ελληνική κοινωνία:
-
από τη μία, ένα δημόσιο που λειτουργεί με τη λογική του «εμείς ξέρουμε», συχνά πλέον χωρίς την ανιδιοτέλεια του Καποδίστρια,
-
και από την άλλη, μια ομάδα ανθρώπων που αντιστέκονται όχι απαραίτητα στο αποτέλεσμα, αλλά στο δικαίωμα της επιβολής.
Η σύγκρουση αυτή δεν είναι καλό εναντίον κακού. Είναι καθοδήγηση εναντίον ελευθερίας. Και γι’ αυτό επανέρχεται διαρκώς, σε κάθε πεδίο: στην εκπαίδευση, στη διοίκηση, στον πολιτισμό, στην καθημερινή ζωή.
Ίσως, τελικά, το πιο δύσκολο μάθημα που δεν μάθαμε ποτέ ως κράτος είναι ότι δεν μπορείς να κάνεις έναν άνθρωπο καλύτερο χωρίς τη συγκατάθεσή του και ότι ακόμη και η αρετή, όταν επιβάλλεται, παύει να είναι αρετή.
Αυτό δεν μειώνει τον Καποδίστρια.
Αλλά μας υποχρεώνει να δούμε καθαρά τι κληρονομήσαμε — και τι συνεχίζουμε, συχνά ασυνείδητα, να αναπαράγουμε.