Παιδιά 5–6 Ετών: Τι Λέει Πραγματικά η Επιστήμη για την Επίγνωση, την Πρόθεση και τις Κοινωνικές Στρατηγικές

 

Η δημόσια συζήτηση γύρω από την παιδική συμπεριφορά συχνά διαμορφώνεται από μεμονωμένα περιστατικά που τροφοδοτούν έντονη δραστηριότητα στα κοινωνικά δίκτυα. Σε τέτοια περιβάλλοντα, αναπαράγονται συχνά στερεότυπα, όπως ότι «τα παιδιά δεν καταλαβαίνουν» ή ότι «είναι αθώα λόγω ηλικίας». Ωστόσο, η επιστημονική γνώση αποδεικνύει το αντίθετο.

1. Ηλικία 5–6: Στάδιο ηθικής, κοινωνικής και γνωστικής ωρίμανσης

Στην ηλικία των 5–6 ετών, τα παιδιά έχουν ήδη αναπτύξει βασικές αλλά σταθερές ικανότητες ηθικής κρίσης και κοινωνικής κατανόησης. Μπορούν να διακρίνουν ανάμεσα στο σωστό και το λάθος, να αξιολογούν αν μια πράξη ήταν ηθελημένη ή ακούσια και να κατανοούν ότι οι συμπεριφορές τους επιφέρουν συνέπειες στους άλλους (Piaget, 1932· Killen & Smetana, 2015).

Παράλληλα, η νευροεπιστήμη δείχνει ότι οι εγκεφαλικές δομές που σχετίζονται με την κατανόηση συναισθημάτων, την πρόβλεψη αποτελεσμάτων και τον αυτοέλεγχο έχουν ήδη ωριμάσει σε λειτουργικό επίπεδο (Gopnik et al., 1999).

2. Επίγνωση και πρόθεση: Όχι έλλειψη κατανόησης, αλλά αδούλευτη εμπειρία

Τα παιδιά 5–6 ετών δεν στερούνται επίγνωσης· στερούνται επεξεργασμένης εμπειρίας. Διαθέτουν έμφυτες κοινωνικές και συναισθηματικές τάσεις, οι οποίες όμως χρειάζονται καθοδήγηση και όρια για να εξελιχθούν. Οι ενήλικες, θεωρητικά, έχουν μάθει να διαχειρίζονται τέτοιες παρορμήσεις· τα παιδιά όχι ακόμη.

Εάν η κοινωνία αντιμετωπίζει τέτοιες συμπεριφορές ως «αθώες» ή «ασήμαντες», τότε το παιδί δεν μαθαίνει ποτέ:

• να ρυθμίζει τις παρορμήσεις του,

• να αναγνωρίζει τις συνέπειες,

• να διαχειρίζεται κοινωνικά σήματα,

• να λειτουργεί με υπευθυνότητα.

Αυτή η άγνοια, όταν δεν διορθώνεται, μεταφέρεται στην ενήλικη ζωή (Kochanska, 1997).

3. Η στρατηγική χρήση κοινωνικών σημάτων

Οι μελέτες για τη Θεωρία του Νου (Theory of Mind) δείχνουν ότι τα παιδιά αυτής της ηλικίας αντιλαμβάνονται ότι οι άλλοι άνθρωποι έχουν σκέψεις και συναισθήματα διαφορετικά από τα δικά τους (Wellman, 2014).

Παρατηρούν:

• εκφράσεις προσώπου,

• τόνο φωνής,

• αντιδράσεις φόβου ή αμηχανίας,

και χρησιμοποιούν αυτή την πληροφορία για να επηρεάσουν τον άλλον — μια διαδικασία που αποτελεί μορφή κοινωνικής μάθησης και όχι αθωότητας (Crick & Dodge, 1994).

4. Η κοινωνική τάση συγκάλυψης και η ενίσχυση της βίας

Σε πολλές κοινωνίες υπάρχει έντονη τάση να υποβαθμίζονται ή να συγκαλύπτονται περιστατικά παιδικής επιθετικότητας. Αυτό έχει σοβαρές συνέπειες:

• οι δυσλειτουργικές συμπεριφορές ενισχύονται,

• η βία επαναλαμβάνεται και κλιμακώνεται,

• το παιδί δεν μαθαίνει μηχανισμούς αυτορρύθμισης και υπευθυνότητας.

Η άκριτη αποδοχή ότι «είναι μικρά, δεν ξέρουν» δεν προστατεύει τα παιδιά. Τα βλάπτει.

5. Η ανάγκη για ρεαλισμό, όρια και θεσμική ευθύνη

Ακριβώς επειδή τα παιδιά είναι πιο αδούλευτα από τους ενήλικες, χρειάζονται καθοδήγηση, όρια και συνέπειες. Όχι τιμωρητικότητα — συνέπεια και σταθερό πλαίσιο.

Επιπλέον, όταν ένας ενήλικας έχει προσπαθήσει επανειλημμένα να επιλύσει ένα πρόβλημα και λύση δεν υπάρχει, είναι αυτονόητο ότι θα απευθυνθεί σε ανώτερο.

Και αν ο ανώτερος αδιαφορήσει, τότε είναι θεμιτό και θεσμικά σωστό να γίνει καταγραφή του περιστατικού από άλλη υπηρεσία.

Η καταγραφή δεν είναι τιμωρία — είναι μηχανισμός προστασίας των παιδιών, των ενηλίκων και της εκπαιδευτικής κοινότητας.

Συμπέρασμα

Η επιστήμη είναι σαφής: τα παιδιά 5–6 ετών κατανοούν, παρατηρούν, αξιολογούν και δρουν με πρόθεση. Η κοινωνία οφείλει να αναγνωρίζει αυτές τις δυνατότητες να τις καλλιεργεί και να θέτει όρια που εμποδίζουν την αναπαραγωγή βίαιων μοτίβων.

Βιβλιογραφία 

Crick, N. R., & Dodge, K. A. (1994). A review and reformulation of social information-processing mechanisms in children's social adjustment. Psychological Bulletin, 115(1), 74–101.

Gopnik, A., Meltzoff, A. N., & Kuhl, P. (1999). The scientist in the crib: Minds, brains, and how children learn. William Morrow.

Killen, M., & Smetana, J. (Eds.). (2015). Handbook of moral development (2nd ed.). Psychology Press.

Kochanska, G. (1997). Multiple pathways to conscience for children with different temperaments: From toddlerhood to age 5. Developmental Psychology, 33(2), 228–240.

Piaget, J. (1932). The moral judgment of the child. Harcourt, Brace.

Wellman, H. M. (2014). Making minds: How theory of mind develops. Oxford University Press.