Η χριστιανική εικόνα δεν αποτελεί διακοσμητικό στοιχείο του ναού ούτε απλή καλλιτεχνική δημιουργία. Στην ορθόδοξη παράδοση, η εικόνα είναι θεολογικό κείμενο που «γράφεται» με χρώμα και σχήμα, ώστε να αποκαλύπτει μυστήρια που δεν μπορούν να αποδοθούν μόνο με λόγια. Γι’ αυτό άλλωστε οι αγιογράφοι λέγουν ότι «γράφουν» και όχι ότι «ζωγραφίζουν» εικόνες.
Η εικόνα ως ορατή θεολογία
Η εικόνα είναι φορέας θεολογίας, διότι εκφράζει την αλήθεια της Ενανθρώπησης. Αν ο Χριστός έγινε άνθρωπος και προσέλαβε σάρκα, τότε μπορεί να εικονισθεί. Έτσι, η εικόνα μαρτυρεί ότι η θεότητα δεν είναι αφηρημένη ιδέα, αλλά πρόσωπο που εισήλθε στην ιστορία. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός τόνιζε: «Ὅταν ἄσαρκος ὑπῆρχε ὁ Θεός, οὐκ εἰκονίζετο· ἐπειδὴ δὲ σαρκοφόρησε, εἰκονίζω τὸν Θεὸν ὃν ἑώρακα».
Η λειτουργία της εικόνας
Η εικόνα δεν λειτουργεί μόνο ως υπενθύμιση, αλλά ως μετοχή στη χάρη. Μέσα στη λατρεία, η εικόνα δεν είναι απλώς σύμβολο, αλλά παράθυρο προς την αιωνιότητα. Γι’ αυτό και η τιμή της εικόνας «ἐπὶ τὸ πρωτότυπον διαβαίνει»· δεν λατρεύεται το ξύλο και το χρώμα, αλλά το εικονιζόμενο πρόσωπο.
Η παράδοση και τα σύμβολα
Οι αγιογραφίες δεν δημιουργούνται αυθαίρετα, αλλά στηρίζονται σε συγκεκριμένη παράδοση. Ο Διονύσιος εκ Φουρνά, στο έργο του Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, περιγράφει αναλυτικά πώς πρέπει να αποδίδονται τα πρόσωπα και ποια σύμβολα συνοδεύουν κάθε Άγιο. Έτσι, κάθε εικόνα ενσωματώνει στοιχεία από τον βίο του εικονιζόμενου: στους μάρτυρες τα εργαλεία του μαρτυρίου, στους στρατιωτικούς Αγίους τα όπλα, στην Παναγία τα αστέρια που φανερώνουν την παρθενία της. Τα στοιχεία αυτά δεν είναι καλλιτεχνικές λεπτομέρειες, αλλά θεολογικά σημεία που «διαβάζονται» όπως το κείμενο.
Η εικόνα και η κοινότητα
Οι τοιχογραφίες και οι φορητές εικόνες εντάσσονται στην αρχιτεκτονική του ναού και γίνονται μέρος του εκκλησιαστικού βίου. Η παρουσία των Αγίων στους τοίχους υπενθυμίζει ότι η Εκκλησία δεν είναι μόνο οι παρόντες πιστοί, αλλά και η «νέφους μαρτύρων» που ζουν στην αιωνιότητα. Έτσι, ο ναός δεν είναι χώρος διακόσμησης, αλλά τόπος μυστικής συνάντησης ανθρώπου και Θεού.
Εν κατακλείδι
Η εικόνα είναι θεολογικό κείμενο που δεν γράφεται με μελάνι, αλλά με χρώματα και σχήματα. Αποκαλύπτει την ενανθρώπηση του Θεού, τη μετοχή του ανθρώπου στη χάρη και την ενότητα της Εκκλησίας μέσα στον χρόνο. Κάθε σύμβολο που φέρει, κάθε λεπτομέρεια του βίου του Αγίου, είναι μέρος αυτής της αλήθειας. Γι’ αυτό η αγιογραφία δεν είναι αισθητική πολυτέλεια, αλλά απαραίτητη έκφραση της πίστης, που μαρτυρεί με τρόπο ορατό όσα η θεολογία διδάσκει με λόγια.
📚 Βιβλιογραφία
Damascene, J. (2003). On the Divine Images (D. Anderson, Trans.). St. Vladimir’s Seminary Press. (Original work 8th c.)
Ouspensky, L., & Lossky, V. (1999). The Meaning of Icons. St. Vladimir’s Seminary Press.
Διονύσιος εκ Φουρνά. (1990). Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης. Εκδ. Μυριόβιβλος. (Πρωτότυπο 18ος αι.)
Chatzinikolaou, G. (2012). Η Θεολογία της Εικόνας. Αρμός.
Baggley, J. (2007). Festival Icons for the Christian Year. St. Vladimir’s Seminary Press.