1. Εισαγωγή: Ένα σήμα κινδύνου που δεν ηχεί
Σε μια εποχή φαινομενικής αφθονίας γνώσης, εκείνες οι μορφές καλλιέργειας που σμιλεύουν τη συνείδηση, οξύνουν την κρίση και θεμελιώνουν τη δημοκρατία, υποχωρούν σιωπηλά στο περιθώριο. Η ιστορική μνήμη, η ηθική σκέψη, η φιλοσοφία, η λογοτεχνία και οι τέχνες δεν εξαλείφονται. Απλώς υποτιμώνται. Και η υποτίμηση αυτή δεν είναι ούτε αθώα ούτε ουδέτερη. Είναι στρατηγική.
2. Μια διαχρονική μετατόπιση: Από την Παιδεία προς τη Διαχείριση
Η Παιδεία, όπως νοήθηκε από τον ελληνικό στοχασμό, αποτελούσε διαδικασία διαμόρφωσης ελεύθερου και υπεύθυνου ανθρώπου. Έναντι αυτής, προβάλλονται σήμερα προτεραιότητες πρακτικότητας, ταχύτητας, “αποτελεσματικότητας” – με όρους όμως τεχνικής, όχι ουσίας.
Η λογική αυτή σταδιακά εκτόπισε τα πεδία εκείνα που δεν παράγουν άμεσα χειροπιαστά αποτελέσματα αλλά χτίζουν νοητική και ηθική αυτοτέλεια. Τα μαθήματα του στοχασμού, οι τέχνες του λόγου, τα φιλοσοφικά ερωτήματα, παραμερίζονται ως ανεπαρκώς “χρήσιμα”. Κι όμως, ήταν αυτά που ιστορικά δημιούργησαν ανθρώπους-πολίτες και όχι απλώς χρήστες ή εκτελεστές εντολών.
3. Γιατί θεωρείται επικίνδυνη η ανθρωπιστική σκέψη;
Γιατί:
- Δεν υπακούει εύκολα.
- Διδάσκει να ερευνάς πριν δεχθείς.
- Καλλιεργεί κριτική σκέψη και ηθικά αντανακλαστικά.
- Θέτει ερωτήματα ουσίας, όχι μόνο τεχνικές λύσεις.
- Επιμένει στη συνείδηση και την ευθύνη.
- Δεν διδάσκει την πραγματικότητα — τη συγκρίνει.
Η ανθρωπιστική καλλιέργεια δεν σε κάνει ειδικό· σε κάνει παρών. Δεν σου δίνει συνταγές· σου δίνει πυξίδα. Και αυτό, σε κοινωνίες που δομούνται πάνω στην κανονικότητα της συμμόρφωσης, δεν θεωρείται χρήσιμο — θεωρείται διατάραξη.
4. Μπορεί να υπάρξει αντιπρόταση; Και ποιος την υλοποιεί;
Η λύση δεν θα έρθει από θεσμικές διορθώσεις. Δεν πρόκειται για πρόβλημα προγράμματος, αλλά νοήματος.
Ακριβώς εδώ αναλαμβάνει ρόλο ο πολιτισμός.
Όχι ο πολιτισμός ως θέαμα, διακόσμηση ή εκτόνωση, αλλά ως πεδίο ελεύθερης, δημιουργικής, κριτικής συγκρότησης νοήματος. Εκεί όπου οι πολίτες δεν καταναλώνουν περιεχόμενο αλλά συνδιαμορφώνουν αξίες.
Μπορούν να γεννηθούν:
- Πολιτιστικοί πυρήνες συνάντησης και αφήγησης.
- Εργαστήρια λόγου, τέχνης, φιλοσοφίας και στοχασμού, ανοικτά σε κάθε ηλικία.
- Πολιτισμικά αναγνώσματα και βιωματικά δρώμενα που μεταφέρουν τα ερωτήματα του ανθρώπου από τα βιβλία στην καθημερινή του πράξη.
- Κοινότητες έρευνας και συλλογικού στοχασμού, με τόλμη, ελευθερία και παιγνιώδη σοβαρότητα.
- Διδασκαλίες στο πλαίσιο της άτυπης και μη τυπικής εκπαίδευσης με στόχο την κάλυψη του κενού από εκπαιδευτικούς με άριστη επικοινωνιακή, γνωστική ικανότητα και αποδεδειγμένο ήθος.
5. Η αρχαία ελληνική γλώσσα ως θεμέλιο συνείδησης και νοήματος
Η γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας δεν είναι ένα ελιτίστικο απολίθωμα, αλλά εργαλείο βάθους. Όχι μόνο γιατί οδηγεί απευθείας στα πρωτότυπα κείμενα της φιλοσοφίας, της ρητορικής, της δημοκρατίας και της τραγωδίας. Αλλά γιατί ανοίγει τον δρόμο για την ενσυνείδητη χρήση της νέας ελληνικής.
Η γλώσσα, ως φορέας σκέψης, διαμορφώνει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Η αρχαία ελληνική μας προσφέρει δυνατότητες εννοιοδότησης και δομής που ενισχύουν τη λογική, την ακρίβεια, την ηθική διάκριση και τη ρητορική ικανότητα. Στο πλαίσιο της ανθρωπιστικής καλλιέργειας, είναι θεμελιακό εργαλείο αποδόμησης του αυτονόητου και αποκατάστασης της νοηματικής συνέχειας ανάμεσα στο χθες και το σήμερα.
6. Ο πολιτισμός δεν είναι εναλλακτική. Είναι η βάση.
Ο πολιτισμός μπορεί να επανασυνδέσει τον άνθρωπο με τις ρίζες του παρελθόντος του. Να δώσει χώρο στην ευθύνη, το βίωμα, τη συλλογικότητα. Εκεί όπου οι μηχανισμοί περιορίζουν την έκφραση, ο πολιτισμός μπορεί να ξεκλειδώσει τη σκέψη.
Είναι η οδός επιστροφής στον εαυτό και στην κοινότητα. Η διαδρομή από τον τεχνικό άνθρωπο στον συνειδητό άνθρωπο.
7. Συμπέρασμα: Αν η κρίση θεωρείται απειλή, τότε ο στοχασμός είναι αντίσταση
Ο άνθρωπος δεν κινδυνεύει επειδή του λείπουν δεξιότητες. Κινδυνεύει επειδή του λείπει νόημα. Και αυτό το νόημα δεν μετριέται, δεν αποδίδεται σε μονάδες, δεν πωλείται ούτε ανταλλάσσεται.
Η ανθρωπιστική καλλιέργεια δεν είναι πολυτέλεια. Είναι δικαίωμα και καθήκον. Και η πολιτιστική πράξη μπορεί να το αναγεννήσει εκεί που όλα τα άλλα σιωπούν.
Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
Θεοδωρακόπουλος, Ι. (1983). Η έννοια της Παιδείας. Αθήνα: Εκδόσεις Δωδώνη.
Φρέιρε, Π. (1997). Η αγωγή του καταπιεσμένου (μτφρ. Ν. Καλαντζής). Αθήνα: Εκδ. Πατάκη.
Καστοριάδης, Κ. (2000). Η άνοδος της ασημαντότητας. Αθήνα: Εκδ. Ύψιλον.
Πλάτων. (2008). Πολιτεία (μτφρ. Ν. Σκουτερόπουλος). Αθήνα: Εκδ. Πόλις.
Ξενόγλωσση
Foucault, M. (2002). The Archaeology of Knowledge (A. M. Sheridan Smith, Trans.). London: Routledge.
Nussbaum, M. C. (2010). Not for Profit: Why Democracy Needs the Humanities. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Rancière, J. (1991). The Ignorant Schoolmaster: Five Lessons in Intellectual Emancipation (K. Ross, Trans.). Stanford, CA: Stanford University Press.