Σε μια εποχή όπου η θάλασσα κινδυνεύει να γίνει απλώς τουριστικός προορισμός ή οικονομικός πόρος, αξίζει να στρέψουμε ξανά το βλέμμα σε ένα μικρό αλλά μεγάλο σε ήθος βιβλίο: το «Εμείς και η Θάλασσα» του Θέμου Ποταμιάνου.
Γραμμένο τη δεκαετία του 1960, το βιβλίο αυτό δεν είναι ιστορία της ελληνικής ναυτιλίας, ούτε μελέτη τεχνοκρατική. Είναι ύμνος στη σχέση του ανθρώπου με τη θάλασσα, όπως αυτή αποτυπώθηκε στο ελληνικό ήθος, στην τέχνη, στη λαϊκή ψυχή, στη ζωή των ναυτικών.
Ο Ποταμιάνος —δημοσιογράφος, λόγιος και ευαίσθητος παρατηρητής του ελληνικού κόσμου— καταγράφει μέσα από τις σελίδες του ένα πολιτισμικό βλέμμα που σήμερα ίσως μας λείπει.
Η θάλασσα ως σχολείο ελευθερίας
Η βασική θέση του βιβλίου είναι απλή και βαθιά: η θάλασσα διαμόρφωσε τον χαρακτήρα των Ελλήνων. Μέσα από το άνοιγμα στο άγνωστο, την καθημερινή πάλη με τα στοιχεία της φύσης, τον διάλογο με τον κόσμο, ο Έλληνας ναυτικός έμαθε τι σημαίνει ελευθερία.
> «Η θάλασσα δεν συγχωρεί τη μικροψυχία, ούτε την άγνοια. Σε μαθαίνει να σέβεσαι το μέτρο των πραγμάτων, να μην είσαι δούλος ούτε της ύλης ούτε της κενοδοξίας.»
Αυτή η παιδεία του ανοιχτού ορίζοντα, του κινδύνου και της δημιουργίας είναι —για τον Ποταμιάνο— πολιτισμικό κεφάλαιο που δεν πρέπει να χαθεί.
Ο λαϊκός κόσμος της θάλασσας
Ένα άλλο δυνατό στοιχείο του βιβλίου είναι η ανθρωποκεντρική του ματιά. Δεν μιλά μόνο για τα μεγάλα καράβια και τους εφοπλιστές, αλλά κυρίως για τους ναυτικούς, τους ψαράδες, τους νησιώτες που έζησαν με τη θάλασσα ως σύντροφο και μητέρα.
> «Ο γέρος ψαράς ξέρει περισσότερα για τον κόσμο απ' όσα θα βρεις στα πιο ογκώδη βιβλία. Γιατί έχει κοιτάξει τον θάνατο στα μάτια, κι έχει τραγουδήσει με την αυγή.»
Η ναυτική λαϊκή κουλτούρα —τα τραγούδια, τα σύμβολα, οι θρύλοι— αναδεικνύεται στο βιβλίο ως πυρήνας πολιτισμικής μνήμης.
Η επικαιρότητα του μηνύματος
Σήμερα, το «Εμείς και η Θάλασσα» είναι πιο επίκαιρο από ποτέ.
Καθώς βλέπουμε τη θάλασσα να γίνεται προϊόν, αντικείμενο υπερ-εκμετάλλευσης ή απλώς ένα φόντο για κοινωνικά δίκτυα, το βιβλίο μας θυμίζει ότι η θάλασσα είναι πρωτίστως χώρος παιδείας και αξιών.
> «Δεν κερδίζεις τη θάλασσα — κερδίζεις τον εαυτό σου μέσα από αυτήν.»
Αξίζει να ξαναδιαβάσουμε το βιβλίο όχι μόνο για να μάθουμε το παρελθόν, αλλά για να σκεφτούμε πώς θέλουμε να σχετιζόμαστε με τις θάλασσές μας σήμερα: με σεβασμό, γνώση, εσωτερικότητα.
Ένα μικρό κόσμημα ελληνικού πολιτισμού
Το «Εμείς και η Θάλασσα» είναι ένα πολιτισμικό στοχαστικό κείμενο που κάθε Έλληνας θα έπρεπε να έχει διαβάσει.
Θυμίζει ότι το ελληνικό στοιχείο δεν είναι μόνο στα βιβλία ή στους αρχαίους ναούς — είναι και στον αέρα του Αιγαίου, στη μυρωδιά της θάλασσας, στο τραγούδι των ναυτικών, στο πνεύμα που τολμά και ταξιδεύει.
Ας το ξαναπιάσουμε στα χέρια μας. Γιατί, όπως έγραψε και ο ίδιος ο Ποταμιάνος:
> «Όσο έχουμε θάλασσα, έχουμε και δρόμο προς την ελευθερία.»