Γιατί στις βυζαντινές εικόνες δεν απεικονίζεται ποτέ με γαλανά μάτια;
Ο μύθος των γαλανών ματιών
Η ιδέα του Χριστού με γαλανά μάτια είναι ένα σύγχρονο κατασκεύασμα, επηρεασμένο από δυτικές απεικονίσεις και λαϊκή φαντασία. Στις παραδοσιακές εικόνες της Ανατολικής Ορθοδοξίας — και ιδίως της Βυζαντινής τέχνης — ο Χριστός απεικονίζεται σταθερά με σκούρα καστανά ή μαύρα μάτια. Αυτό αντικατοπτρίζει τόσο την εθνοπολιτισμική Του ταυτότητα όσο και τη λειτουργική προσέγγιση της εικόνας ως θεολογικού εργαλείου.
Βυζαντινή εικονογραφία και το Άγιο Μανδήλιο
Η Βυζαντινή παράδοση βασίζεται σε σταθερά πρότυπα, και για την απεικόνιση του προσώπου του Χριστού χρησιμοποιείται ως αρχέτυπο το Άγιο Μανδήλιο της Εδέσσης. Κατά την παράδοση, το ύφασμα αυτό φέρει αχειροποίητα την εικόνα του προσώπου του Χριστού. Από το Μανδήλιο και την εικόνα του Παντοκράτορα, προέρχονται τα βασικά χαρακτηριστικά της Χριστολογικής εικονογραφίας: μακριά σκούρα μαλλιά, συμμετρικό πρόσωπο, βαθιά καστανά μάτια και ήρεμη αυστηρότητα.
Ιστορικότητα και θεολογία
Κανένας ιστορικός ή θεολόγος της Εκκλησίας δεν αναφέρει τον Χριστό με γαλανά μάτια. Η μορφή Του στα εικονικά πρότυπα της Ορθόδοξης Παράδοσης είναι αποτέλεσμα όχι φαντασίας, αλλά σύνθεσης εικονογραφικής και λειτουργικής ακρίβειας. Η εικόνα δεν είναι “φανταστική αναπαράσταση”, αλλά λειτουργικό και πνευματικό παράθυρο προς το αρχέτυπο.
Όταν η εικόνα δεν είναι «φαντασία»
Ο Χριστός δεν απεικονίζεται ως «φανταστικός ήρωας». Η μορφή Του στις εικόνες έχει θεολογικό, λειτουργικό και ιστορικό υπόβαθρο. Δεν υπάρχει καμία παράδοση, ούτε βυζαντινή, ούτε πατερική, ούτε μαρτυρική, που να περιγράφει γαλανά μάτια. Όλες συμφωνούν σε μια ήρεμη, ανθρώπινη αλλά εσωτερικά επιβλητική μορφή.
Η “δυτική” εικόνα με τα γαλανά μάτια προέρχεται κυρίως από την αναγεννησιακή ζωγραφική, τις ταινίες και την παιδική/λαϊκή εικονογράφηση. Αντιθέτως, η εικόνα της Ορθόδοξης Παράδοσης παραμένει σταθερή, αυθεντική και ριζωμένη στην πνευματική εμπειρία και τη θεολογική ακρίβεια.
Συμπέρασμα
Η παράδοση δεν «φαντάζεται» τον Χριστό. Τον μεταφέρει όπως βιώθηκε, όπως μαρτυρήθηκε και όπως εικονίστηκε μέσα στους αιώνες. Και τα μάτια Του, βαθιά, γήινα, δεν κοιτούν απλώς — διαπερνούν.
Βιβλιογραφία
Lossky, V. (1976). The Mystical Theology of the Eastern Church. St. Vladimir’s Seminary Press.
Pentcheva, B. V. (2010). The Sensual Icon: Space, Ritual, and the Senses in Byzantium. Pennsylvania State University Press.
Mango, C. (2004). The Art of the Byzantine Empire 312-1453: Sources and Documents. University of Toronto Press.
Ouspensky, L., & Lossky, V. (1999). The Meaning of Icons (2nd ed.). St. Vladimir’s Seminary Press.